Synagóga: Veľká a najstaršia synagóga Bardejov, Mlynská 13, Bardejov (Aškenázi)

ŽNO Bardejov
Stará (Veľká) synagóga, Mlynská 13, Bardejov (Aškenázi)

Stála prítomnosť židov v meste Bardejov sa datuje na poslednú štvrtinu 18. stor., kedy reformy cisára Jozefa II. povolili židom vstup do slobodných kráľovských miest, ktorým bolo aj mesto Bardejov. Židovská náboženská obec v Bardejove bola oficiálne založená v roku 1808. Jej zakladateľom bol Nátan Guttman a práve on sa pričinil o výstavbu Starej synagógy. Väčšina židovských rodín ŽNO pochádzala z územia Haliče (dnešné juhovýchodné Poľsko a severozápadná Ukrajina). Židovská komunita udržiavala intenzívne vzťahy s komunitou v Nowom Sączi, ktorá bolo sídlom rabínskej dynastie Halberstamovcov, ktorej potomkovia pôsobili ako hlavní rabíni od 19. stor. až do konca II. svetovej vojny. Pred vojnou ŽNO tvorilo približne 2 500 členov (okolo 450 rodín) a pod jej správu patrilo 30 okolitých obcí. Vzhľadom na vysoký počet členov, v Bardejove mali židia niekoľko synagóg a škôl (Bejt ̶ Hamidraš). V blízkosti starej synagógy boli postavené rituálne kúpele a škola, ktoré tvorili židovské náboženské centrum komunity. Po vyhlásení Slovenského štátu v roku 1938 boli prijaté protižidovské opatrenia, ktoré ich úplne vyradili zo spoločensko ̶ hospodárskeho života mesta. V priebehu roku 1942 bolo z Bardejova a okolia deportovaných okolo 3 600 židov a preživší po vojne emigrovali.

Stará synagóga je dominantou židovského suburbia v Bardejove. Pravdepodobne na mieste terajšej starej a najväčšej synagógy stála prvá drevená synagóga, ktorá sa pôvodne nachádzala v súkromnom dome. Prvú väčšiu samostatnú drevenú synagógu, umiestnenú za mestskými bránami sprevádzkovali v rokoch 1771 – 1773, ktorá neskôr zhorela. Veľká synagóga bola postavená v roku 1810 a dokončená okolo roku 1830 (Borský, M. uvádza rok 1836). Stavba synagógy obsahuje viaceré empírové – klasicistické ornamenty a štýl opierajúci sa o antické ozdobné motívy na priečelí. Pôvod bardejovských Židov sa výrazne odzrkadlil na architektúre Starej synagógy, ktorá je príkladom poľskej sakrálnej židovskej architektúry. Ide o typ deväťklenbovej hlavnej mužskej sály, zaklenutý na štyri centrálne piliere a medzi nimi umiestnená bima (vyvýšené miesto uprostred sály, z ktorého sa predčítava zvitok Tóry). Ide o typ deväťpoľovej synagógy s moderným architektonickým spracovaním podstavca bimy ̶ podpery. Riešenia bimi – podpory s deväťklenutou hlavnou sálou pre mužov, zaklenutou na štyroch stredových stĺpoch, medzi ktorými je umiestnená bima (vyvýšené miesto v strede sály, z ktorého sa číta zvitok Tóry)

Dispozične je synagóga rozčlenená na: hlavnú modlitebnú sálu, ženskú galériu, študovňu a vestibul. Rozmery pôdorysu Starej synagógy sú 23m x 15m ale spolu so schodiskom na galériu pre ženy a dievčatá jej rozmery sú až 20m x 25m. Hlavnú výzdobu mužskej časti synagógy tvoria výtvarné motívy v maurskom štýle, ktorý bol v Európe populárny koncom 19. stor.  Na parapete ženskej galérie pred vstupom do hlavnej časti synagógy je kamenná platňa s hebrejským nápisom (chronostichon), ktorý zachytáva údaje o čase výstavby, iniciátoroch a fundátoroch synagógy. Centrálna miestnosť (mužská časť) má vo svojom strede umiestnené štyri stĺpy rozmerov 0,90m x 0,90m, ktoré rozdeľovali strop na deväť častí a držia klenutie pruskými klenbami celej veľkej miestnosti. Stĺpy sú členené a na klenbe sa jemná ornamentika. Synagóga je ako objekt pamiatkovo chránený od roku 1970 a od roku 2000 patrí do svetového dedičstva UNESCO.

Typológia synagógy:  typ deväťklenbovej synagógy

Hlavní rabíni: Bernát Dov Špira, Markus Mordechaj Friedmann, Natan Landau, Abraham Chajim Arnstein (žiak Chatama Sotera), Moses Halberstamm, Izak Teitelbaum, Herman Naftali Unger, Jechiel Natan Halberstamm, Avigdor Halberstamm, Jozef Holländer a Zalman Jekutiel Halberstamm.

Stara Synagoga, Młyńska 13, Bardejów (aszkenazyjska)

Stała obecność Żydów w Bardejowie datuje się na ostatnią ćwierć XVIII wieku, kiedy to reformy cesarza Józefa II zezwoliły Żydom na wstęp do wolnych miast królewskich, do których należało również miasto Bardejów. Gmina Wyznaniowa Żydowska (GWZ) w Bardejowie została oficjalnie założona w 1808 roku. Jej założycielem był Nathan Guttman i to on był odpowiedzialny za budowę Starej Synagogi. Większość rodzin żydowskich należących do gminy pochodziła z terenów Halicza (dzisiejsza południowo-wschodnia Polska i północno-zachodnia Ukraina). Gmina żydowska utrzymywała intensywne kontakty z gminą w Nowym Sączu, który był siedzibą dynastii rabinackiej Halberstammów, których potomkowie od XIX w. pełnili funkcję naczelnych rabinów w mieście aż do zakończenia II wojny światowej. Przed wojną GWZ liczyła ok. 2500 członków (ok. 450 rodzin), a pod jej zarząd podlegało 30 okolicznych wsi. Ze względu na dużą liczbę członków, Żydzi w Bardejowie mieli kilka synagog i szkół (Bejt ̶ Hamidrash). W pobliżu starej synagogi wybudowano łaźnię rytualną i szkołę, które stanowiły żydowskie centrum religijne gminy. Po proklamowaniu państwa słowackiego w 1938 r. podjęto działania antyżydowskie, które całkowicie wykluczyły Żydów z życia społecznego i gospodarczego miasta. W 1942 roku z Bardejowa i okolic deportowano około 3.600 Żydów, a ci, którzy przeżyli, wyemigrowali po wojnie.

Stara synagoga jest dominantą Żydowskiego suburbia Bardejowa. Prawdopodobnie pierwsza drewniana synagoga stała w miejscu obecnej starej i największej synagogi, która pierwotnie mieściła się w prywatnym domu. Pierwsza większa samodzielna drewniana synagoga, usytuowana za bramą miasta, została zbudowana w latach 1771-1773, a następnie spłonęła. Duża synagoga została zbudowana w 1810 r. i ukończona około 1830 r. (Borský, M. podaje rok 1836). Konstrukcja synagogi zawiera kilka empirowo-klasycystycznych ornamentów i styl oparty na antycznych motywach dekoracyjnych na fasadzie. Pochodzenie Żydów w Bardejowie jest silnie odzwierciedlone w architekturze Starej Synagogi, która jest przykładem polskiej sakralnej architektury żydowskiej. Jest to typ dziewięciopolowej synagogy z nowoczesnym architektonicznym potraktowaniem bimy  ̶ podpory. Rozwiązania bim-podpor z dziewięciona sklepieniami głównej sali męskiej, sklepionej na czterech centralnych filarach, między którymi umieszczona jest bima (podwyższone miejsce pośrodku sali, z którego czyta się zwój Tory).

Przestrzenny układ synagogi podzielony jest na: główną salę modlitewną (męska), galerię dla kobiet, salę do nauki i przedsionek. Stara Synagoga ma wymiary 23m x 15m, ale z klatką schodową na galerię dla kobiet jej wymiary wzrastają do 20m x 25m. Główną dekorację męskiej części synagogi stanowią motywy artystyczne w stylu mauretańskim, który był popularny w Europie pod koniec XIX wieku.  Na parapecie galerii dla kobiet przed wejściem do głównej części synagogi znajduje się kamienna tablica z hebrajską inskrypcją (chronostychon), na której zapisane są szczegóły dotyczące czasu budowy, inicjatorów i fundatorów synagogi. W centralnym pomieszczeniu (część męska) znajdują się cztery kolumny o wymiarach 0,90 m x 0,90 m, które dzielą sufit na dziewięć części i podtrzymują pruskie sklepienie całego dużego pomieszczenia. Kolumny są artykułowane, a na sklepieniu znajduje się drobna ornamentyka. Synagoga jest wpisana na listę zabytków od 1970 roku, a od 2000 roku znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Typologia synagogi: typ dziewięciopolowej synagogy

Główni rabini: Bernát Dov Špira, Markus Mordechaj Friedmann, Natan Landau, Abraham Chajim Arnstein (žiak Chatama Sotera), Moses Halberstamm, Izak Teitelbaum, Herman Naftali Unger, Jechiel Natan Halberstamm, Avigdor Halberstamm, Jozef Holländer a Zalman Jekutiel Halberstamm.